Koşma
Koşmanın Özellikleri Nelerdir?
Saz eşliğinde söylenen lirik şiirlerdir.
Dörtlük sayısı genelde 3 ile 5 arasında değişir.
Türk halk edebiyatının en çok sevilen, en çok kullanılan nazım şeklidir, dörtlüklerle söylenir.
Koşmalarda genellikle 11 ’li hece ölçüsü ve (4+4+3=11 ya da 6+5=11 duraklı) genelde yarım kafiye kullanılır.
Uyak düzeni; ilk dörtlük aaab, abab, aaba veya abcb şeklinde, diğer dörtlükler cccb, dddb şeklindedir.
Genelde şiirin içinde özellikle de son dörtlükte şairin mahlası bulunur, buna tapşırma denir.
Koşmalar işlenen konulara göre çeşitli isimler alır. Bunlar aynı zamanda âşık edebiyatı nazım türleridir.
Koşmanın Türleri Nelerdir?
Güzelleme
Âşık edebiyatında insan ve doğa güzelliklerini işleyen koşmalardır. Genellikle aşık olunan kadın, kız, gelin, dağ, ağaç, hayvan, çiçek gibi unsurlar işlenir. Karacaoğlan bu türün en güzel örneklerini vermiştir.
Koçaklama
Konusu savaş, yiğitlik, kahramanlık olan halk edebiyatı şiirleridir. Coşkun ve yüksek tempolu söyleyişleri vardır. Halk edebiyatımızda bu türün en güzel örneklerini Köroğlu ile Dadaloğlu vermiştir.
Taşlama
Bir kimseyi yermek veya toplumun bozuk yönlerini iğneleyici bir dille eleştirmek için yazılan şiirlerdir. Taşlamanın en önemli temsilcileri ise Dertli, Ruhsati ve Seyrani gibi ozanlardır. Divan edebiyatındaki hicviyenin, günümüz edebiyatında ise satirik şiirin karşılığıdır.
Ağıt
Doğal afetler, ölüm, hastalık vb. çaresizlikler karşısında korku, heyecan, üzüntü, isyan gibi duyguları ifade eden ezgili ürünlerdir. Ağıt söyleme işine ağıt yakma, ağıt söyleyenlere ise ağıtçı denilmektedir.
Semai
Tabiat, sevgi ve ayrılık konularını işler.
Sekizli hece ölçüsüyle yazılır.
Semainin hece ölçüsünün yanında aruz ölçüsü kullanılarak yazılanları da vardır.
Nazım birimi dörtlüktür. En az 3, en çok da 5-6 dörtlükten oluşur.
İlk dörtlüğü aaab, abab, aaba, abcb şeklinde diğer dörtlükler dddb, eeeb, fffb şeklindedir.
Son dörtlükte şairin mahlası bulunur.
Karacaoğlan, Erzurumlu Emrah semaileri ile ünlüdür.
NOT: Semailer, koşmalardan hece sayısı ve özel ezgisi bakımından farklılık göstermektedir.
Varsağı
Yiğitçe bir edayla okunan bu şiirler hece ölçüsünün 8’li kalıbıyla (4+4) duraklı ya da duraksız olarak okunur.
Genellikle 3 ila 5 dörtlükten oluşan semailerin daha fazla dörtlükten oluşan şekilleri de vardır.
Uyak düzeni xaxa, bbba, ccca… şeklindedir.
Sözlerinde ve müziğinde yiğitçe bir hava vardır. Bu hava dörtlüklerin içindeki “bre” “hey” “behey” gibi ünlemlerle sağlanır.
En güzel örneklerini Karacaoğlan vermiştir.
Destan
Aşık edebiyatının en uzun nazım şeklidir.
Dörtlük sınırlaması yoktur.
Destanlarda konu olarak toplumu ilgilendiren, toplumda heyecan yaratan kahramanlık, savaş, isyan, deprem, yangın, parasızlık, dalkavukluk gibi konular işlenir.
Hecenin 8’li ya da 11 ’li kalıbıyla söylenen destanlar şekil olarak koşmaya benzer.
NOT: Kalenderi, Selis, Vezn-i Ahar, Satranç ve Semai nazım şekilleri halk edebiyatının aruzla yazılan nazım şekilleridir.> Bu türün en güzel örneğini Kayıkçı Kul Mustafa vermiştir. (Genç Osman Destanı)