Ünlü Düşmesi
Dilimizdeki tüm ses olaylarında olduğu gibi ünlü düşmesi ve ünlü türemesini bulabilmek için öncelikle sözcük kökünü belirlemek çok önemlidir. Eğer sözcük kökünü belirlemeyi bilmiyorsanız öncelikle sitemizden sözcük kökünü bulma konusunu incelmenizi tavsiye ederiz. Şimdi de ünlü düşmesi konumuza geçelim:
Ünlü Düşmesi Nerelerde Olur?
1. Sözcüğün üzerine “ünlü ile başlayan” bir ek alırken Örnek: şehri > şehir+imize
2. Sözcük köküne gelen yapım ekiyle sözcük türerken ünlü (hece) kaybı yaşanabilir. Örnek: yumurtladı > yumurta-la
3. Birleşik eylemler oluşturulurken Örnek: kaybol > kayıp+ol
4. Birleşik adlar oluşturulurken Örnek: niçin > ne+için
5. Ek eylemler (iken, idi, imiş, ise) genellikle sözcüklerle birleşirken ek eylemin kendisi (i) “aşınarak” düşer. Örnek: “Çocukken bunu bilmiyordum.” > çocuk i-ken
6. “İle” ve “ise” sözcükleri kendinden önceki sözcükle birleşirse ünlü “aşınarak” düşer. Örnek: “Ben gülüyordum annemse ağlıyordu.” , “Annemle gittik.” > annem i-le
7. Şairler, hece ölçüsüne uydurabilmek için iki sözcüğü birleştirip “genellikle” ilk sözcükteki ünlüyü düşürebilir. Örnek: n’olur > ne+olur
1. Sözcüğün üzerine “ünlü ile başlayan” bir ek alırken bu sözcüğün ikinci hecesinde dar ünlü düşmesi görülür.
Ünlü Düşmesi Örnekleri:
Ağzından çıkanı… > ağız-ın-dan
Bağrıma taş basarım. > bağır-ım-da
Boynundan yakaladı. > boyun-un-dan
Zülfü dökülmüş iki kaş üstüne… > zülüf-ü
Benzi soldu. > beniz-i
Karnı acıkmıştı. > karın-ı
Beyninde hasar oluşmuş. > beyin-i
Burnumuzun dibi Nevşin, burnumuzun dibi!.. > burun-umuz-un
Omzuna dokunmuştu. > omuz-un-a
Alnından öptü. > alın-ı-(n)-dan
Böğrümde bir yara… > böğür-üm-de
Göğsünden yaralandı. > göğüs-ün-den
Koynumda yılan… > koyun-um-da
Gönlümü aldı. > gönül-üm-ü
Fikrimi sormadı. > fikir-im-i
Zihnimde büyüyordu. > zihin-im-de
Ömrümün zor sınavı. > ömür-üm-ün
Genzine su kaçtı. > geniz-in-e
Yeni nesli anlamıyorum. > nesil-i
Sabrını taşırdı. > sabır-ın-ı
Hükmü yok. > hüküm-ü
Tavrını beğenmedim. > tavır-ın-ı
Oğlundan uzaktaydı. > oğul-u-(n)-dan
O cismi gösterdi. > cisim-i
Keşfe çıktık. > keşif-e
Şehre girdik. > şehir-e
Bir kısmını getirdi. > kısım-ı-(n)-ı
Zehrini akıttı. > zehir-i-(n)-i
Zulmü yetti. > zulüm-ü
Kaynıma seslendim. > kayın-ım
En acı kaybımızdı. > kayıp-ımız
Okul kaydı yaptık. > kayıt-ı
Ufku açılmıştı. > ufuk-u
Emre itaatsizlik yaptı. > emir-e
Rızkını arıyordu. > rızık-ı-(n)-ı
Özrü kabahatinden büyük. > özür-ü
Hatrı sayılır biriydi. > hatır-ı
Kahrından hasta oldu. > kahır-ı-(n)-dan
Kabrini ziyaret etti. > kabir-i-(n)-i
İsmini söylemedi. > isim-i-(n)-i
Şiiri nesre yaklaştırdı. > nesir-e
Nehrin karşısındaydı. > nehir-e
Resmi çizemedim. > resim-i
Saçını şekle soktu. > şekil-e
Cürmünü inkar etti. > cürüm-ü-(n)-ü
Sen Allah’ın lütfusun. > lütuf-u-sun
Kastım bu değildi. > kasıt-ım
Tema Vakfı bağış topladı. > vakıf-ı
Hüznünü gizliyordu. > hüzün-ü-(n)-ü
Hasmıyla karşılaştı. > hasım-ı-ile
Hısmıyla halay çekti. > hısım-ı-ile
Babasının hışmına uğradı. > hışım-ı-(n)-a
2. Sözcük köküne gelen yapım ekiyle sözcük türerken ünlü düşmesi (hece kaybı) yaşanabilir:
Örnekler:
Köşeye kıvrıldı. > kıvır-ıl-dı
Ekmeği kokluyor. > koku-la-yor
Onunla oynayacaktık. > oyun-a-(y)-acak
Uykusuz kaldım. > uyu-ku-suz
Süprüntüyü çöpe at. > süpür-(ü)-ntü
Ayrımı / ayrıntısı önemli. > ayır-(ı)-m / -ntı
Kavşaktan döndü. > kavuş-ak-tan
Bu işten sıyrılamazsın. > sıyır-(ı)-l-a-maz-sın
Çevresinde dolaştı. > çevir-e-si-(n)-de
Çevrim içi oldu. > çevir-(i)-m
Cevapsız çağrı geldi. > çağır-ı
Savrulan saçları vardı. > savur-(u)-l-an
Başına buyruk. > buyur-(u)-k
Buyurunuz efendim. * > buyur-unuz
Kedi iyi beslenmişti. > besi-le-n-miş i-di
Yol boyunca ilerledi. > ileri-le-di
O yapayalnızdı. > yap-(a)-yalın-ız
Bu yaptığın yanlıştır. > yanıl-ış-tır
İkinci devre başladı. > devir-e
Bu devrim önemlidir. > devir-(i)-m
Ağaçlar yeşermişti. > yeşil-er-miş i-di
Yapraklar sarardı. > sarı-ar-dı
Elleri karardı. > kara-ar-dı
Utancından yüzü kızardı. > kızıl-ar-dı
Büklüm büklüm yürüyordu. > bükül-(ü)-m
İşin aslı nedir? > asıl-ı
Ayakları sızlıyordu. > sızı-la-yor
Cumhuriyetimizin ikinci asrı. > asır-ı
3. “Et-“, “ol-” ve “eyle-“ yardımcı eylemleri ile kurulan bazı birleşik eylemlerde birinci sözcükte var olan “dar ünlü düşmesi” oluşur.
Örnekler:
Hayatı ona zehretmişti. > Zehir + etmişti
Bundan sonra olacakları seyreyle. > Seyir + eyle
Tribünde küfredenler vardı. > Küfür + edenler
Bunu duyunca kahroldu. > Kahır + oldu
Keşfetmeyi çok severdi. > Keşif +etmeyi
Emredersiniz efendim. > Emir + edersiniz
Sana meyledeceğini düşünme. > Meyil + edeceğini
Bu eve hapsolmuştu. > Hapis + olmuştu
Sınıra asker nakledilecekti. > Nakil + edilecekti
İndirmek içi siteye kaydol. > Kayıt + ol
Hissesini annesine devretti. > Devir + etti
Çocuk pazarda kaybolmuştu. > Kayıp + olmuştu
Kastettiğin şeyi anlamadım. > Kasıt + ettiğin
Haline şükrediyordu. > Şükür + ediyordu
Buna sabredemezdi. > Sabır + edemezdi
4. Dilimizde birleşik sözcüklerin oluşması sırasında sözcüklerden ilki bir ünlüsünü yitirdiklerinden hece düşmesi (ünlü düşmesi) oluşur.
Örnekler:
Niçin > Ne + için
Nasıl > Ne + asıl
Kaynana > Kayın + ana
Sütlaç > Sütlü + aş(ç)
Güllaç > Güllü + aş(ç)
Kahvaltı > Kahve + altı
Cumartesi > Cuma + ertesi
Pazartesi > Pazar + ertesi
Neyse > Ne +(y)+ ise
Öyleyse > Öyle +(y)+ ise (Araya “y” kaynaştırma harfi girmiştir.)
NOT: Türk Dil Kurumunun yayımladığı son açıklamaya göre: “İçeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı” gibi sözcükler, üzerine ek aldıklarında, sözcüğün kendisinde var olan ünlülerin düşmemesi gerektiğidir.
Konuşma dilinde her ne kadar sıkça bu durum gerçekleşse bile yazı dilinde gösterilmesi önemli yazım yanlışlarından biridir. Önceki zamanlarda bazı kesimler bu kullanıma yanlış derken bazı kesimler her iki yazım biçimi de doğru kabul ediyordu. TDK yeni açıklamasıyla bu tartışmaya son vermiştir.
DOĞRU YANLIŞ
İçeride İçerde
Dışarıdan Dışardan
İleride İlerde
Yukarıda Yukarda
5. Ek eylemler (-iken, -idi, -imiş, -ise) genellikle sözcüklerle birleşir ve bu birleşme gerçekleşirken ek eylemin kendisi (i) “aşınarak” düşer.
Örnekler:
Seni düşünüyordu. > düşünüyor i-di
Seni düşünüyorken… > düşünüyor i-ken
Seni düşünüyormuş. > düşünüyor i-miş
Seni düşünüyorsa gelir. > düşünüyor i-se
Güzel bir uykudaydık. > uykuda i-(y)-di-k
Ağrısı bayağı fazlaymış. > fazla i-(y)-miş
6. “İle” ve “ise” sözcükleri kendinden önceki sözcükle birleşirse “ünlü aşınması” meydana gelerek düşer.
Örnekler:
Evi itinayla temizledik. > itina-(y)-ile
Öğretmenlerle öğrenciler geldi. > Öğretmenler – ile
Benim sevdiğimse bambaşka. > sevdiğim-ise
7. Şairler, dizelerini hece ölçüsüne uydurabilmek için iki sözcüğü birleştirip “genellikle” ilk sözcükteki ünlüyü düşürebilir.
Örnekler:
Sen gidersen benim hâlim nic’olur? > nice olur
Güzelliğin on par’etmez… > para etmez
Gitme n’olur… > ne olur
Ben sana n’ettim > ne ettim
Kalbim seni ne’yleyeyim. > ne eyleyeyim
Karac’oğlan der ki… > Karaca oğlan
Ünlü Düşmesinin Yanlış Olduğu Durumlar (İstisnaları)
Nakliyeci
Devren satılık
Yukarıdaki iki örnekte “nakliye” ve “devren” sözcüklerinde herhangi bir ünlü düşmesi olmamıştır, bu sözcükler doğrudan Arapçadan dilimize geçmiştir.
Ünlü Düşmesi ile İlgili Test Soruları
1. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde hece kaybına uğramış bir sözcük bulunmamaktadır?
A) Çocuklar nehir kenarında oyun oynuyor.
B) Evrim geçiren virüs daha tehlikeli olabilir.
C) Tüm gözler onun üzerine çevrilmişti.
D) Bebeğin yanağına bir öpücük kondurdu.
E) Sonbaharda yapraklar savrulmaya başladı.
2. Kırmızı ışıkta bekleyen kadın
Avuçları ayrılmış birbirinden
Otomobiller apartmanlar yarılmış.
Yukarıda altı çizili sözcükte aşağıdaki ses olaylarından hangisi gerçekleşmiştir?
A) Ünsüz benzeşmesi B) Ünlü düşmesi C) Ünlü Türemesi
D) Ünlü Değişimi E) Ünsüz Değişimi
3. Aşağıdaki tümcelerden hangisinde “ünlü kaybına” uğramış bir sözcük yoktur?
A) Bebeğin rengi sararıyor, kızarıyor, bebek bir türlü iyileşmiyordu.
B) Okuma sırasında beynin faaliyetleri üzerine araştırma yapılıyor.
C) Olayın aslını bir de benden dinle, sonra kararını verirsin?
D) Bizi dün yaylaya götüren şoförün çantası orada kalmış.
E) Yazar ilk romanını kızına ikinci romanını ise oğluna ithaf etmiş.
4. Aşağıdaki dizelerin hangisinde birleşik sözcük oluşurken bir ünlü düşmesi gerçekleşmiştir?
A) Seyir halindeki trafikte bile ilerleyemiyordu.
B) Şükür ki daha büyük bir kayıp yaşamadınız.
C) Kayıt tarihini kaçırdığı için seneye mezun olacak.
D) Çocukluk arkadaşına devretmişti iş yerini.
E) Evliliğin bütün sihri birkaç yıl sonra uçar gider.
5.
I. Ey gönül, n’eylersin sen bu cihanı.
II. Kendi aczini bilmek de bir meziyettir.
III. Bu suçun azmettiricisi cezalandırılanmalıdır.
IV. En güzel aksin rüya gibi duruyor yerli yerinde.
V. Onun adını bile zikretmenizi istemiyorum.
Yukarıda numaralanmış cümlelerde geçen sözcüklerin ünlü düşmesi nedenleri ikişerli eşleştirilirse hangisi dışta kalır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
6. Aşağıdaki tümcelerin hangisinde “hece düşmesi” yoktur?
A. Türk milletinin tükenmez azmi hayranlık uyandırıyor.
B. Bu işin ehlini getirmeden bunu kesinlikle çözemezsiniz.
C. Silindir biçimindeki nesnelerin hacmini hesaplayamadı.
D. Çocuğun karın ve omuz bölgesinde ciddi yaralar çıkmıştı.
E. Yemeği hazmedemeyince ormana spor yapmaya gitti.
7. Aşağıdaki tümcelerin hangisinde “ünlü düşmesi” yoktur?
A. Onun kibri gözlerini kör etmiş ancak farkında değildi.
B. Senin bu vehmini hiçbir zaman anlayamayacağım.
C. Bu işte asıl olan şey alın teri ile para kazanmaktır.
D. Vakti geldiğinde herkes yaptıklarının cezasını çeker.
E. Çalışanların sözleşmelerinin feshi herkesi üzdü.
8. Aşağıdaki tümcelerin hangisinde “ünlü düşmesi” yoktur?
A. Sevdiği kadınla nikah akdi yapmak istedi.
B. İşten çıkarılınca yüksek miktarda nakde ihtiyacı oldu.
C. Bu işi hayrına yaptı ve hiçbir karşılık beklemedi.
D. Yaradan o yolda rızkını vermiş, yapacak bir şey yok.
E. Bir ömür, sabır dualarıyla geçti ancak mutlu olamadı.
9. Aşağıdaki tümcelerin hangisinde “hece kaybı” yaşanmamıştır?
A. Bu kişi benim can düşmanımdır, haksız yere beni katlediyor.
B. Patron haczolan eşyaları kurtarmaya çalıştı ancak başaramadı.
C. İstanbul’un fethi için yapılan kutlamalar bu yıl da coşkulu geçti.
D. Fıkıh ilminde çok araştırmalar yapan bir hoca tanıyorum.
E. Askerlerin çoğunu, kendi nefsini kurtarmak için öldürdü.
Aşağıdaki tümcelerin hangisinde “ünlü düşmesi” vardır?
A. Sınavdan düşük not alınca babam sinirden köpürdü.
B. Keder ve kan ile yoğrulmuş vatanımıza sahip çıkalım.
C. Senin beni herkesten daha iyi anladığını fark ettim.
D. Bayram tatilini bu yıl da dedemlerde geçireceğiz.
E. Tekerlemeler, çocukların sevdiği basit şiirlerdir.
Yukarıdaki sorular PraTürkçe Soru Bankasından seçilerek alıntılanmıştır. Başka bir yerde yayımlanması “Telif Hakları” nedeniyle suç teşkil etmektedir.
YANITLAR: 1-D 2-B 3-D 4-D 5-A 6-D 7-C 8-E 9-A 10-B