Gazel Nedir?
Gazel, sözlük anlamı olarak kadınlarla aşk konusunda konuşmak veya sohbet etmek demektir. Ancak Arap edebiyatında gazel, aslen kasidelerin başında yer alan ve övgü için yazılan bölümlere verilen bir addı. Bu bölümler, genellikle aşktan ve sevgiliden bahsederdi ve “nesîb” terimiyle karşılık bulurdu. Daha sonraları, şairler bu “nesîb” bölümlerini ayırarak aşk, sevgili, şarap, bahar gibi coşkulu haller karşısındaki duygularını dile getiren şiirlere gazel adını verdiler. Gazel, divan edebiyatında sıklıkla kullanılan ve sevilen bir nazım biçimidir.
Gazeller genellikle sevgilinin güzelliği, ayrılık acısı, aşkın coşkusu ve özlemin dile getirildiği şiirlerdir. Şairler, gazellerinde dilin gücü ve şiirin ritmik yapısını kullanarak okuyucuları etkilemeye çalışırlar. Ayrıca gazellerde sadece lirik değil, aynı zamanda sosyal ve politik bir yön de olabilir. Gazel, divan edebiyatında büyük bir öneme sahiptir ve şairler tarafından büyük bir özenle yazılırdı. Şairler, gazellerinde kullandıkları kelime oyunları, tekrarlar ve benzetmeler ile okuyucunun zihninde canlı bir imge oluştururlar. Bu nedenle, gazellerin dil ve edebiyatımızda özel bir yeri vardır ve hala günümüzde de okuyucular tarafından ilgiyle okunmaktadır.
Gazellerde; büyük çoğunlukla aşk ve güzellik konuları işlenir. Ayrıca ayrılık, sevgilinin güzelliği, baharın verdiği neşe gibi konular da gazellerde işlenir. Çoğu zaman coşkulu konuların işlendiği gazeller, konularına göre değişik isimler alır. Aşktan duyulan mutluluğu, sıkıntıyı, sevgilinin güzelliğini anlatan gazellere aşıkane gazel; hayata karşı ilgisizliği ve kayıtsızlığı, yaşamaktan zevk almayı anlatan gazellere rindane gazel; kadını ve aşkın güzelliklerini anlatan gazel türüne şuhane gazel; ahlakla ilgili öğütler veren, özdeyiş niteliğindeki sözlerin ağır bastığı gazellere ise hikemi gazel adı verilir. Türk edebiyatında Fuzuli, âşıkane gazelin; Baki, rindane gazelin; Nedim, şuhane gazelin; Nâbî de hikemî gazelin öncüsü sayılır.
Gazel Örnekleri
Gazelin Özellikleri Nelerdir Maddeler Halinde?
- Divan edebiyatın sıkça kullanılan gazel nazım biçimi konularına göre farklı adlarla anılmaktadır. Örneğin; aşk konusunu ele alanlara “Aşıkane Gazel”, hayatın güzellikleri, zevklerini, güzel taraflarını işleyenlere ise “Rindane Gazel”, didaktik yani öğretici özellikte yazılan gazellere ise “Hekimane Gazel” adı verilmektedir.
- Arap edebiyatından edebiyatımıza geçmiştir.
- Gazel, en az 5, en çok 15 beyit olur.
- Aruz ölçüsünün her kalıbı ile yazılabilir.
- İlk beyite matla (doğma yeri, gazelin doğduğu beyit), son beyite makta, (gazelin kesildiği beyit) denir. En güzel beytine de beyt-ül-gazel (gazelin beyite) denir.
- Dizelerin ortalarında da her beyitin birinci dizesinin son sözcüğüne uygun uyak kullanılan gazele musammat gazel denir.
- Uyak düzeni “aa / ba / ca / da…” şeklindedir. (İlk beyit kendi arasında uyaklıdır, sonraki beyitlerin ikinci dizesi ilk beyitle uyaklıdır.)
- Makta beyitinde ozanın mahlası geçer.
- Gazel genellikle aşk, sevgilinin güzelliklerinin övgüsü, aşığa çektirdiği cefa, yüz vermemesinden yakınma, kıskanma, ayrılık acısı, özlem, kavuşma (vuslat isteği, vb.) ve şarap (meyhane, bezm), zamandan yakınma, felsefi ve didaktik düşünceler üzerine kurulur.
- Konu bütünlüğü olan gazellere yek-âhenk (tek ahenkli, beyitler arasında hem konu birliği bulunan hem de bütün beyitleri aynı güçte, güzellikte olan gazellere yek-âvâz (tek sesli) denir.
- Klasik Türk şiirinin yani divan edebiyatının en sık kullanılan ve en çok ilgi gören nazım biçimlerinden biri olarak görülmektedir.
- Gazelde işlenen konular sevgi, kadın, aşk, sevgilinin güzelliği ve bade yani şaraptır. (Divan şiirinde genel olarak işlenen aşk ve şarap mazmunu mecazi manada işlenmiştir. Aşk insana hissedilen aşk değil ilahi bir varlığa duyulan aşktır.)
- “Gazelin beyit sayısı” 5 ila 15 beyit civarında değişiklik göstermektedir. Fakat divan sanatçıları gazelleri genellikle 7 beyitten meydana getirmektedir. (Şayet gazel 15 beyiti geçerse bu şiir artık gazel-i mutavvel adıyla anılmaktadır.)
- “Gazelin uyak örgüsü”; aa, ba, ca, da, ea, fa… biçimindedir. Bu durumda ilk beyit kendi içinde uyaklıyken diğer beyitlerin ikinci mısraları ilk beyitle uyaklı biçimdedir.
- “Gazelin başladığı ilk beyitine” “matla”, bitiş beytine de “makta” adı verilir. Matladan beyitinin devamındaki beyite hüsn-i matla, maktadan bir önceki beyite ise hüsn-i makta adı verilmektedir.
- Redifli gazellere diğer şairlerin nazire yazması daha kolay olduğu için redif divan şiirinde önemli bir unsur olmuştur.
- Gazelin en itinayla yazılmış ve “gazelin en güzel beyiti” Şah Beyit olarak adlandırılmaktadır. Bazı edebiyatçılar ise bu beyite “Beytü’l Gazel” adını vermişlerdir.
- Gazelin tüm beyitleri söyleyiş güzelliği bakımından aynı değere sahipse bu gazele “Yek-Avaz” denilmektedir.
- Divan edebiyatı sanatçıları gazelin tamamında tek bir konuyu ele almışlardır. Tüm beyitlerin aynı konuyu ele aldığı gazellere ise “Yek-Ahenk” denilmektedir.
- Gazelde genellikle uyaklar (kafiye) mısraların sonlarında yer almaktadır. Fakat bazen uyakların dize ortalarında da kullanıldığı gazeller olmaktadır. Bu gazellere “musammat gazel” denilmektedir.
- Divan şiirinin ölçüsü olan aruz vezninin her kalıbı gazelde de kullanılmıştır.
- Bu nazım şeklinin son beytinde o gazelin yazarının mahlası yer alır. Fakat bazen mahlas son beyitte değil de başka beyitlerde de bulunabilir.
- Çok öncelerde gazellerin bestelenmekteydi.
- Divan şiirinde gazel türünün en güzellerini Fuzuli ve Baki adlı usta şairlerimiz yazmıştır.